Πηγές στον Μαραθώνα | Η ιστορική Μακαρία Πηγή και η σημασία της σήμερα

Ο Μαραθώνας συνδυάζει το ιστορικό βάθος με τη δυνατότητα μίας σύγχρονης αναπτυξιακής δυναμικής. Είναι πολλά τα στοιχεία που συνηγορούν στην θέση αυτή. Σήμερα θίγουμε ένα ειδικό θέμα που σχετίζεται με τους πολλούς φυσικούς πόρους της περιοχής μας καθώς και τον ρόλο και την συμβολή τους στο πέρασμα του χρόνου. Πρωταγωνιστής η Μακαρία Πηγή που έγινε γνωστή σe μερικούς από εμάς όταν αποφασίστηκε να γίνει το Ολυμπιακό Κωπηλατοδρόµιο.

Από την αρχαιότητα

Γνωστή από την αρχαιότητα όμως, με αναφορές από τον Παυσανία[1], αλλά και με σαφείς ιστορικές διατυπώσεις ότι η διαθεσιμότητα και η ποσότητα νερού που ακόμη και σήμερα αναβλύζει, επηρέασαν την επιλογή της περιοχής εκ μέρους των Περσών για την ιστορική μάχη του Μαραθώνα, ώστε ο τεράστιος σε αριθμό στρατός τους, να έχει πρόσβαση στο ανεξάντλητο νερό της Μακαρίας πηγής.

Το νερό της Μακάριας Πηγής αναβλύζει από τον πυθμένα δύο λιμνοπηγών - αριστερά το κτήμα Μπενάκη | Φωτ.: Χρήστος Μαλέτσικας

Ο ρόλος της σημαντικός και για την υδροδότηση της Αθήνας[2], συμπληρωματικά πάντα με τη Λίμνη του Μαραθώνα, το πρωτοποριακό έργο (1929) που έλυσε το σοβαρό πρόβλημα τροφοδοσίας της Αθήνας με πόσιμο νερό. Η Μακαρία Πηγή βοήθησε σε αυτό με την συμπληρωματική τροφοδοσία της Λίμνης του Μαραθώνα, μέσω των δύο αντλιοστασίων της, ενός στην πηγή της και ενός δεύτερου ενισχυτικού στην περιοχή της Οινόης.

Ο μύθος θέλει την έλλειψη νερού της Αθήνας να οφείλεται σε ένα καπρίτσιο των θεών. Όταν ο Ποσειδώνας και η Αθηνά διαγωνίστηκαν για την «κηδεμονία» της πόλης, η δεύτερη επικράτησε ενώπιον των υπόλοιπων θεών χάρη στο δώρο της, την ελιά. Ο Ποσειδώνας δεν ικανοποιήθηκε με την ετυμηγορία, και στέρησε το νερό, το δικό του δώρο, από τους Αθηναίους. Ευτυχώς η τεχνολογία και τα μεγάλα έργα υποδομής έδωσαν την λύση.

Στη γερμανική κατοχή η Μακαρία πηγή προστατευόταν από φρουρά. Σώζεται ακόμη απείραχτο το µικρó οχυρó για τον φρουρό του κατοχικού στρατού.

Φοινικόπτερο ή αλλιώς Φλαμίνγκο στο Ολυμπιακό Κωπηλατοδρόμιο Σχινιά | Φωτ.: Χρήστος Αλεξόπουλος

Γνωστή είναι επίσης στην επιστημονική κοινότητα, για τον ρόλο της στο σημαντικό Υγρότοπο του Σχινιά ο οποίος φιλοξενεί κατά καιρούς δεκάδες είδη πτηνών και πολλά άλλα είδη πανίδας. Με σημαντική στιγμή το 1932, όπου έγινε προσπάθεια για ελεγχόμενη αποστράγγιση του έλους του Σχινιά, μέσω κατασκευής αποστραγγιστικού καναλιού που οδηγούσε το νερό της πηγής στη θάλασσα. Κορυφαία ήταν βέβαια η πρόσφατη συμβολή της στην παράλληλη υδροδότηση του Ολυμπιακού Κωπηλατοδρομίου και του Υγρότοπου.

Ένας πανέμορφος καλαμοκανάς στο Εθνικό Πάρκο Σχινιά Μαραθώνα | Φωτ.: Χρήστος Αλεξόπουλος

Η πηγή σήμερα

Το Εθνικό Πάρκο Σχινιά χαρακτηρίστηκε ως Εθνικό Πάρκο με Προεδρικό Διάταγμα[3] με σκοπό την προστασία, διατήρηση, διαχείριση και αναβάθμιση της φύσης και του τοπίου, ως φυσικής κληρονομιάς και πολύτιμου πόρου, στη χερσαία και θαλάσσια περιοχή του Σχινιά – Μαραθώνα, που διακρίνεται για την «οικολογική, αισθητική, επιστημονική, γεωμορφολογική, πολιτιστική και εκπαιδευτική της αξία» και συγκεκριμένα για την προστασία του υγρότοπου, του παράλιου πευκοδάσους, της περιοχής της Μακάριας Πηγής, της χερσονήσου της Κυνοσούρας, του λόφου της Δρακονέρας και της θαλάσσιας περιοχής του όρμου του Μαραθώνα.

Ο βάλτος, το πευκοδάσος και η θάλασσα του Σχινιά | Φωτ.: Χρήστος Μαλέτσικας

Η Μακαρία Πηγή ορίζεται ως «Ζώνη Α4: περιοχή της Μακαριάς πηγής που χαρακτηρίζεται ως περιοχή προστασίας της φύσης» όπου προβλέπεται «η κατασκευή των αναγκαίων έργων για την παροχέτευση νερού της Μακαριάς πηγής προς τις ζώνες Α1 (υγρότοπος) και Β1 (κωπηλατοδρόμιο) με ταυτόχρονη διασφάλιση της διατήρησης της αναγκαίας στάθμης νερού στην περιοχή της πηγής

Η Μακάρια Πηγή και στο βάθος το Ολυμπιακό Κωπηλατοδρόμιο Σχινιά | Φωτ.: Χρήστος Μαλέτσικας

Η αρχαία και μεγάλη πηγή Μακαρία βρίσκεται στο ΒΑ άκρο της πεδιάδας, πλάι στην Λεωφόρο Σουλίου στα όρια του Εθνικού Πάρκου. Το νερό αναβλύζει και σήμερα όλο τον χρόνο από τον πυθμένα δύο λιμνοπηγών σε σημαντικές ποσότητες. Τα νερά της Μακάριας Πηγής, βρίσκονται ανάμεσα σε χαλάσματα (δυστυχώς) τροφοδοτώντας τον υγρότοπο όπου ζει ένας μεγάλος αριθμός πτηνών και ψαριών. Όπως τονίζει η βιολόγος κα. Μαρία Τριβουρέα, της Μονάδας Διαχείρισης Εθνικών Πάρκων Πάρνηθας, Σχινιά και Προστατευόμενων Περιοχών Σαρωνικού Κόλπου του Οργανισμού Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής «στην πηγή ζουν χέλια, νεροχελώνες και το ενδημικό ψάρι αττικόψαρο (Pelasgus marathonicus)[4][5].

To αττικόψαρο © ΕΛΚΕΘΕ | Δρ. Στ. Ζόγκαρης.

Η πηγή σήμερα ανήκει στην εταιρία ΕΥΔΑΠ Παγίων και δυστυχώς δεν είναι εύκολη η πρόσβαση σε αυτήν. Σύμφωνα με τον κ. Βασίλη Δελαγραμμάτικα, αντιπρόεδρο του Συλλόγου των Φίλων Αρχαιολογικού Μουσείου Μαραθώνα «δυστυχώς οι εγκαταστάσεις του Αντλιοστασίου δεν προστατεύθηκαν με αποτέλεσμα την καταστροφή τους. Αλλά με σημαντική περιβαντολλογική ζημία την οποία η εταιρία αναγκάστηκε να αποκαταστήσει ύστερα από παρεμβάσεις και πίεση από τους κατοίκους και φορείς της περιοχής». Είναι λυπηρό να γινόμαστε μάρτυρες μίας τέτοιας καταστροφής σε έναν τόσο σημαντικό τόπο.

Το βιομηχανικό αντλιοστάσιο στην Μακάρια Πηγή | Φωτ.: Στέλιος Μανταλέρος

Λίγα στρέμματα αυτού το μαγικού τόπου συγκεντρώνουν πολλά και σημαντικά: μία μεγάλη ανάβλυση που σχηματίζει την Λίμνη Μακαρία, τα βιομηχανικά ερείπια του αντλητικού συγκροτήματος και των άλλων παλιών υποδομών ύδρευσης της περιοχής, έναν εντυπωσιακό προϊστορικό οικισμό στον οποίο έχει μεταφερθεί μία μικρή παλαιοχριστιανική εκκλησία και τέλος το μεγάλο και εγκαταλελειμμένο κτήμα Μπενάκη[6], σήμερα ιδιοκτησίας του Μουσείου Μπενάκη (;) με πολλά πολυτελή και βοηθητικά κτίσματα, ανάμεσα στα οποία μία πισίνα εποχής, το αρχοντικό του κτήματος και δύο πυργόσπιτα.

Τα εγκαταλελειμμένα κτίρια του Μπενάκη | Αρχείο WLM

Σήμερα η Μακάρια Πηγή συνεχίζει να τροφοδοτεί[7] τον Υγρότοπο και το Ολυμπιακό Κωπηλατοδρόμιο

Ο ρόλος του Κωπηλατοδρομίου

Το Κωπηλατοδρόμιο είναι αναμφίβολα ένα μεγάλο έργο υποδομής και η συμβολή του στον αθλητισμό μεγάλη. Μπορεί να αναρωτηθεί κανείς εάν η κατασκευή και λειτουργία του διατάραξε την ισορροπία του υγροτόπου και εάν εν τέλει την ζημίωσε. Όπως χαρακτηριστικά τονίζει η κα. Τριβουρέα «η πράξη καταδεικνύει τον μεσολαβητικό του ρόλου και την συμβολή του στην αναπαραγωγή χελιών και αττικόψαρων, καθώς επίσης και στην ελεγχόμενη τροφοδοσία με νερό του Έλους μέσω απευθείας σύνδεσης με την Μακαρία πηγή αλλά και μέσω των υπερχειλίσεων. Συστήματα μέτρησης ποιότητας του νερού (με χρηματοδότηση ΕΕ και Εθνικών Πόρων) έχουν ήδη εγκατασταθεί και η ποιότητα (και ο βαθμός αλατότητας) μετρείται σε πραγματικό χρόνο»

Το Ολυμπιακό Κωπηλατοδρόμιο Σχινιά | Φωτ.: Χρήστος Μαλέτσικας

Ευκαιρία να αναφέρουμε την ανάγκη συντήρησης των εγκαταστάσεων του που είναι ιδανικές για πολλαπλές χρήσεις, και ειδικότερα ως Κέντρα Περιβαλλοντολογικής Εκπαίδευσης (αίθουσα VIP) αλλά και Κέντρο Ορνιθοπαρατήρησης (Κτήριο Ξενώνα). Δυστυχώς απαιτούνται πολλά ακόμα για την υλοποίηση μιας τέτοιας ιδέας.

Το πολιτιστικό περιεχόμενο και η ανάγκη ανάδειξης του

Η ιστορικότητα του τόπου και η πληθώρα των σημαντικών τοποσήμων, όπως της Μακαρίας Πηγής δεν πρέπει να περνάει απαρατήρητη. Είναι χρέος μας να αναδείξουμε την σημασία τους όχι μόνο ως προς το σκέλος της ιστορικότητας τους αλλά και τη συμβολή τους στο σήμερα με την προσφορά τους στο περιβάλλον, στον αθλητισμό, στην αναψυχή, στην ανάπτυξη του τόπου.

Οι βιομηχανικές εγκαταστάσεις στην Μακάρια Πηγή | Φωτ.: Στέλιος Μανταλέρος

Είναι εντυπωσιακό ότι κοινός τόπος του Υγροτόπου και του Ολυμπιακού Κωπηλατοδρομίου, είναι η Μακάρια Πηγή το αποτύπωμα της οποίας χάνεται στο βάθος του χρόνου. Ποια είναι η ευθύνη μας για την διατήρηση της ισορροπίας που επιτρέπει την ισόρροπη ανάπτυξη και των δύο; Ποιες πολιτικές πρέπει να εφαρμόσουμε ώστε ένα δώρο της φύσης να γίνει η αιτία της ανάπτυξης, της ιστορικής έρευνας και να καταστεί πόλος έλξης για το κοινό δείχνοντας ότι η φύση μπορεί να συνυπάρξει με την ανάπτυξη του ανθρώπου, τα έργα μεγάλης κλίμακας αθλητισμού αλλά και την προστασία και ενίσχυση μίας προστατευόμενης περιοχής;

Σίγουρα να πρώτα βήματα είναι να αναγνωρίσουμε την ύπαρξη τους! Δεν νοείται να μην είναι δυνατή η επισκεψιμότητα στη Μακαρία Πηγή. Γιατί όχι και η ανάδειξη των βιομηχανικών εγκαταστάσεων που σημάδευσαν τον ιστορικό χρόνο. Ακόμα και η χαρτογράφηση της ροής υδροδότησής του Εθνικού Πάρκου Σχινιά;!

Οι βιομηχανικές εγκαταστάσεις στην Μακάρια Πηγή | Φωτ.: Στέλιος Μανταλέρος

Και βέβαια να σκεφτούμε με τη ματιά στο μέλλον και στην αξία της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Δεν φαντάζομαι καλύτερο τόπο για φιλοξενία Διεθνών Συνεδρίων Περιβάλλοντος με αξιοποίηση των υποδομών του Κωπηλατοδρομίου για το σκοπό αυτό. Να ανοίξουν νέες διαδρομές έρευνας σε θέματα περιβάλλοντος και βιοποικιλότητας από το περιβάλλον του Σχινιά και η σύγχρονη έρευνα να συναντήσει το ιστορικό παρελθόν της περιοχής.

Ίσως η δυνατότητα επισκεψιμότητας και ενημέρωσης μας για την «ταπεινή» Μακαρία πηγή να αποτελέσει το πρώτο βήμα για την ευρύτερη ανάδειξη της αξίας της περιοχής αυτής

Γιώργος Ζενζεφίλλης

---

Ευχαριστούμε την Βιολόγο κα. Μαρία Τριβουρέα, της Μονάδας Διαχείρισης Εθνικών Πάρκων Πάρνηθας, Σχινιά και Προστατευόμενων Περιοχών Σαρωνικού Κόλπου, Οργανισμός Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής, καθώς και τον κ. Βασίλη Δελαγραμμάτικα, αντιπρόεδρο του Συλλόγου των Φίλων Αρχαιολογικού Μουσείου Μαραθώνα για την συζήτηση μας και τις πολύτιμες πληροφορίες που μας παρείχαν.

[1] Ο Παυσανίας αναφέρει σχετικά: "H Μακαρία, κόρη της Δηιάνειρας και του Ηρακλέους, σφάχτηκε μόνη της κι έτσι έγινε δυνατόν στους Αθηναίους να νικήσουν στον πόλεμο και στην πηγή να πάρει το όνομά της” [2] Κωνσταντίνος Πικρός, Το αεροδρόμιο του Μαραθώνα 1973-2001 (2019)

[3] ΠΔ 22.6 – 3.7.2000 / ΦΕΚ Δ’ 395 [4] Το αττικόψαρο προστατεύεται από την εθνική νομοθεσία (Π.Δ. 67/1981), ενώ συμπεριλαμβάνεται και στο παράρτημα ΙΙΙ της Σύμβασης της Βέρνης (ως Pseudophoxinus marathonicus). [5] Πηγή: "Ένα ξεχασμένο ψάρι του Μαραθώνα", Π.Σ. Οικονομίδης, η φύση, τεύχος 49, 1990 Τομέας Ζωολογίας του Τμήματος Βιολογίας του ΑΠΘ

[6] Αγοράστηκε το 1911 από τον τότε Υπουργό Εθνικής Οικονομίας Ε. Μπενάκη. Σήμερα έχει έκταση 2.500 στρ και ανήκει στο Ίδρυμα του Μουσείου Μπενάκη (από το 1962). Ο πρώτος ιδιοκτήτης του κτήματος ήταν ο πρίγκηπας Κατακουζηνός, ο οποίος το αγόρασε από τον Ομέρ Πασά. Το 1836 ο Κατακουζηνός έδωσε το κτήμα ως προίκα στη θυγατέρα του Ελπίδα, για το γάμο της με τον Σκαρλάτο Σούτσο. Από τους κληρονόμους του Α.Σούτσου αγόρασε το κτήμα ο Εμμ. Μπενάκης. Οι παλιότεροι αναγνωρίζουν τη συμβολή του κτήματος Μπενάκη στην επιβίωση της περιοχής σε δύσκολες εποχές. Υπάρχει πληροφορία ότι το κτήμα πωλήθηκε σε Ελληνοαμερικανό επιχειρηματία και θα μετατραπεί σε αγροτουριστικό θέρετρο. [7] Εκτιμάται ότι προ του 1923 ο βιότοπος δεχόταν ετησίως ποσότητα νερού της τάξης των 6-7 χ106 m3 . Στην ποσότητα αυτή θα πρέπει να προστεθεί μια επιπλέον ποσότητα πλημμυρικών απορροών που κατέληγαν στην περιοχή από την ορεινή λεκάνη. Οι πλημμυρικές αυτές απορροές είχαν μεγάλη σημασία για την τροφοδοσία του με θρεπτικά στοιχεία.

Πηγές: Γ. Ρουβελάς (2009). Φορείς διαχείρισης Προστατευόμενων Περιοχών στην Ελλάδα | ENVECO, (2000). Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων Ολυμπιακού Κέντρου Κωπηλασίας και Κανό στο Σχινιά Μαραθώνα, Οργανωτική Επιτροπή Ολυμπιακών Αγώνων ΑΘΗΝΑ 2004, Αθήνα. | Χατζημπίρος, Κ. (2006). Παράκτιο Πάρκο Σχινιά Μαραθώνα. | Έκθεση αποτελεσμάτων μετρήσεων για την ποσοτική κατάσταση των υδάτων στον υγρότοπο του Εθνικού Πάρκου Σχινιά και προτάσεις αποκατάστασης με έμφαση στα ύδατα, Μουσείο Γουλανδρή